गुणवत्तापूर्ण द्राक्षांचे उत्पादन घेण्यासाठी छाटणी (Pruning) आणि फळ व्यवस्थापन (Fruit Management) ही दोन अत्यंत महत्त्वाची तंत्रे आहेत. योग्य वेळी आणि योग्य पद्धतीने केलेली छाटणी आणि फळांचे व्यवस्थापन द्राक्षांच्या वेलीची वाढ नियंत्रित करते, फळांची गुणवत्ता सुधारते आणि उत्पादनात वाढ करते.
छाटणीचे तंत्र:
द्राक्षांच्या वेलीची छाटणी वर्षातून दोन वेळा केली जाते:
- पाणी छाटणी (Back Pruning/Winter Pruning): ही छाटणी साधारणपणे ऑक्टोबर-नोव्हेंबर महिन्यात, पाने गळल्यानंतर केली जाते. याचा उद्देश पुढील हंगामासाठी नवीन फुलोऱ्याच्या फांद्या तयार करणे असतो. या छाटणीत मागील वर्षाच्या वाढलेल्या फांद्यांवर ठराविक डोळे (buds) ठेवून बाकीचा भाग कापला जातो. जातीनुसार डोळ्यांची संख्या बदलते.
- थॉमसन सीडलेस: 2 ते 3 डोळे
- सोनका: 3 ते 4 डोळे
- शरद सीडलेस: 5 ते 6 डोळे
- फ्लेम सीडलेस: 4 ते 5 डोळे
- फळ छाटणी (Forward Pruning/Summer Pruning): ही छाटणी साधारणपणे फेब्रुवारी-मार्च महिन्यात, फळधारणा झाल्यानंतर केली जाते. याचा उद्देश वेलीवरील अनावश्यक वाढ नियंत्रित करणे, हवा खेळती ठेवणे आणि फळांना पुरेसा सूर्यप्रकाश मिळवून देणे असतो. यात नवीन वाढलेल्या फांद्यांची शेंड्याकडील वाढ थांबवली जाते.
छाटणी करताना घ्यावयाची काळजी:
- छाटणीसाठी तीक्ष्ण आणि निर्जंतुकीकरण केलेली अवजारे वापरावीत.
- छाटणी नेहमी डोळ्याच्या (bud) थोडी तिरकस करावी.
- रोगग्रस्त आणि वाळलेल्या फांद्या पूर्णपणे काढून टाकाव्यात.
- वेलीच्या वाढीनुसार आणि जातीनुसार छाटणीची पद्धत बदलावी.
फळ व्यवस्थापनाचे तंत्र:
फळ व्यवस्थापनामध्ये द्राक्षांच्या फळांची गुणवत्ता आणि आकार सुधारण्यासाठी विविध क्रिया केल्या जातात:
- घड निवड (Bunch Selection): वेलीवर जास्त प्रमाणात घड असल्यास त्यांची संख्या नियंत्रित करणे आवश्यक आहे. कमजोर आणि लहान घड काढून टाकल्यास उर्वरित घड व्यवस्थित वाढतात आणि त्यांची गुणवत्ता सुधारते.
- घड विरळणी (Berry Thinning): एका घडात जास्त प्रमाणात मणी असल्यास ते एकमेकांना घासून खराब होऊ शकतात किंवा त्यांचा आकार लहान राहतो. त्यामुळे ठराविक प्रमाणात मणी विरळणी करणे आवश्यक आहे.
- घड बांधणी (Bunch Training): फळांचे घड व्यवस्थित लटकण्यासाठी आणि त्यांना पुरेसा सूर्यप्रकाश मिळण्यासाठी त्यांना तारे किंवा दोऱ्यांच्या साहाय्याने बांधले जाते.
- जिब्रेलिक ऍसिडचा वापर (Use of Gibberellic Acid – GA): काही बियाविरहित जातींमध्ये मण्यांचा आकार वाढवण्यासाठी आणि घड सैलसर ठेवण्यासाठी जिब्रेलिक ऍसिडचा योग्य मात्रेत आणि योग्य वेळी वापर केला जातो.
- सूर्यप्रकाशाचे व्यवस्थापन (Sunlight Management): फळांना योग्य प्रमाणात सूर्यप्रकाश मिळणे त्यांच्या रंगासाठी आणि गोडव्यासाठी महत्त्वाचे आहे. यासाठी वेलीची मांडणी आणि छाटणी योग्य प्रकारे करावी. आवश्यकतेनुसार शेडनेटचा वापर करावा.
- पाण्याचे व्यवस्थापन (Water Management): फळ वाढीच्या काळात पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन करणे फळांच्या गुणवत्ता आणि आकारमानासाठी महत्त्वाचे आहे. काढणीच्या काही दिवस आधी पाणी देणे थांबवावे, ज्यामुळे फळांमधील साखरेचे प्रमाण वाढते.
या छाटणी आणि फळ व्यवस्थापनाच्या तंत्रांचा योग्य अवलंब करून द्राक्ष उत्पादक उच्च गुणवत्ता आणि अधिक उत्पादन मिळवू शकतात, ज्यामुळे त्यांना बाजारात चांगला भाव मिळतो.